Х. Эрдэмбилэг
Монголын гээгдсэн төрх эргэж тодорно.
Тодор ч болно. Тодорхч ёстой.
Гэхдээ энэ нь аажим аажмаар, алхам алхамаар сэргэнэ. 14-р Далай Лам
Монгол хүн хөх толботой. Монгол эцэг, эхээс мэндэлсэн хүүхэд хөх толботой төрдөгийн нууцийг сайтар судлаагүй. Гэхдээ энд судалсан судлаагүй нь огт хамаагүй. Хамгийн гол нь төрдөг нь үнэн, төрж байсан нь үнэн, хөх толботой төрдөгтөө бахархдаг нь ч үнэн. Энэ нь бидний онцлогийг тодотгодог болохоор монгол хүн хөх толбоо бэлэгшээдэг. Хүүхдийнхээ хөх толбийг хараад хөх тэнгэрээ харсан мэт болдог.
Ингэж бэлэгшээдэг маань бид өвөг дээдсээ хүндэлж, гарал угсаа, өв уламжлалаа үр хүүхэддээ дамжуулахыг хүсдэгийн илрэл. Бас замхарч монгол биш, толбогүй болохыг битүүхэндээ айдагийн баталгаа. Харамсалтай нь хонгон дээрх толбо хүүхэд байхад арилна, арилдаггүй байсан ч монголоо баталахын тулд бөгсөө хүнд үзүүлэх биш дээ.
Насанд хүрсэн хүнийг монгол гэдгийг нь гадаад төрх, хэл яриа, зан заншил, ааш характэр, хөдөлгөөний эвсэл нь багтаж өгнө. Хөдөөний малчид энэ нь ядаад байх зүйл биш. Морио унаад л малаа хариулаад, эёгий гэртээ амьдарч буй дээлтэй монголыг хэн ч хятад панзчин, орос,америкийн дүү гэж андуурахгүй нь ойлгомжтой. Харин дээл өмсдөггүй, хотод өсөж морь унаж үзээгүй залу монголд бол энэ жаахан бэрхшээлтэй асуудал. Мэдээж гонжоом өмссөнөөр монгол биш болчихгүй. Нэгэнт бүрэлдсэн нэгж бие, цус бүлээн цагт үндэстэн арилжихгүй нь ойлгомжтой. Ямарч гэсэн бидний бие хаа бусдаас жаахан анги, хэн ч харсан монголуу даа, гэхээр өвөрмөц. Чингисийн удам тоо цөөтэй ч 21-р зуунд мянган үндэстний дундаас, мярс мярс гээд бие биенээ андуурахгүй таньдаг нь бахархууштай.
Гэвч энэ зуунд магнай халзан хурга мэт зөвхөн гаднах байдлаараа гадныхнаас ялгарах нь хангалтгүй. Яагаад гэвэл цаана чинь хүн төрөлхтөн \хэдийгээр даяаршлагдаж байгаа ч\ ямар нэг измээр биш, тэр бүү хэл улс төх, эдийн засгийн систетээр бус харин хамгийн энгийн, суурь болох соёл иргэншил, шашнаараа х уваагдан, эгч, ахан дүүсийн барилдлагаараа нэгдэн нягтарч, тус тусдаа хөнжилдөө орон, улс төрийн шинэ харилцаанд оржээ. Энэ тухай 1993 онд Ханигтон гээч эрдэмтэн бичсэн нь өдийд биелэж байна хэмээн манай судлаач Д.Баярхүү дамжуулав.
Эрдэмтэн Ханингтоны үзсэнээр, ойрын ирээдүйд дэлхийн нэгдмэл иргэншил гэж бий болохгүй харин ондоо иргэншлүүд өөр хоорондоо эвтэй амидарч л сурах шаардлагатай болох аж.
Тиймээс хүссэн хүсээгүй соёл, иргэншлийн эрэлд монголчууд мордож, өөрийгөө ба өрөөлийг танин, төрөл саднаа олж зөвхөн гаднах төрхөө бус дотоод үзлээ ч цэгцэлж, соёлын онцлог, үнэт зүйлсээ тодорхойлж, юуг гээх, юуг бусдаас авах вэ гэдгээ тунгаах хэрэг гарлаа.
Соёл, иргэншлээ тодорхойлох гэдэг бидний хувьд үнэхээр бэрх асууал, яагаад гэвэл бид амьд СОЁЛЫН ТОЛБОГҮЙ (cultural identity). Соёлын толбо, онцлог гэдэг маань тухайн ард түмний өвөрмөц дүр төрх, өвөрмөц дүр төрх маань өвөрмөц соёл дээр түшиглэсэн байдаг. Өвөрмөц соёл соёолдог ганц хөрс нь бол хар тамхи хэмээн манайхны нэрэлдэг шашин.
Тэгэхлээр уламжлалт соёл, шашнаасаа нуухтай нүдтэйгээ угз татуулсан ард түмэн соёлын онцлоггүй буюу толбогүй тархитай байх нь аргагүй. Монголчууд өнөөдөр яах аргагүй толбогүй соёлын хямралд (crises of cultural identity) оржээ.
Гэтэл хөгжил зөвхөн эдийн засаг биш уугуул соёлын дэвсгэр дээр цэцэглнх бас учиртай юм байна. 1988 онд ЮНЕСКО-ын Ерөнхий захирал федерико Мажер Соёлын Хөгжлийн Дэлхийн 10 жил (World Decade for Cultural Development)хөтөлбөрийн нээлтэн дээр:
Ямар ч эдийн засгийн хөгжил, улс төр, эдийн засгийн хандлага байлаа ч аливаа нийгэмд соёлыг хөгжлөөс салгаж болохгүй гэдгийг сүүлийн 20 жилийн туршилга харууллаа...Эдийн засгийн хөгжлийг соёлынхоо хүрээнд зохицуулалгүй дээдэлсэн орны эдийн засаг, соёлын тэнцвэргүй байдал нь бүтээлч чадавхид нь муугаар нөлөөлжээ. Жинхэнэ хөгжлийн нөөц бол хүний нөөц, материаллаг баялгийг дээд зэргээр ашиглахад орших учир хөгжлийн зорилго, түлхэц, эрхэмлэх зүйлс, эцсийн анализ нь соёлоос олдох ёстой гэж хэлжээ.
Энд Монголын далаад жилийн туршлагыг хамруулж хэлсэн юм. Хэрэв ф.Мажерын үгийг чааш ухвал соёлын нэгдмэл нэгдмэл багатай Зүүн Хойд Азийн бүсэд багтаад, зөвхөн эдийн засгийн итеграгцчилал хийгээд хөгжинө гэдэг бүтэхгүй аж. Эсвэл соёлоо баруунаас, эдийн засгаа Хятадаас аваад хөгжих бүр ч маапаантай. Ингэх нь социализмын алдаагаа давтахтай л адилхан, яагаад гэвэл хуулбар юм хэзээ ч хүний чадавхийг сорьдоггүй. Тэр дундаа Монгол шиг хөгшин үндэстэн хөгжлийн түлхэцийг дотроосоо л хайна уу гэхээс гаднаас эрэх нь алдаатай болох нь. Иймээс бид өнөөдөр эхлээд соёлын толбоо тодотгох хэрэгтэй. Тэгэж байж л бид өөрсдийгөө ойлгон улс орноо зөв замаар хөгжүүлнэ. Ингэж чадсан нөхцөлд л Монголын хөгжил тогтвортой урагшилна.
